Blockchain IP: Bảo vệ và Quản lý Sở hữu Trí tuệ Hiệu quả

Trong thời đại công nghệ 4.0, Blockchain IP nổi lên như một giải pháp đột phá, mang lại những thay đổi mang tính cách mạng trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ (SHTT). Nói một cách đơn giản, Blockchain IP là việc ứng dụng công nghệ blockchain vào việc bảo vệ và quản lý các tài sản trí tuệ như bản quyền, bằng sáng chế, nhãn hiệu… Không chỉ dừng lại ở các ứng dụng trong lĩnh vực tài chính như Bitcoin, blockchain, với đặc tính ưu việt của mình, đang dần chứng minh tiềm năng to lớn trong việc bảo vệ và quản lý tài sản trí tuệ một cách hiệu quả. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích tiềm năng của Blockchain IP, những ứng dụng thực tiễn và các thách thức cần giải quyết, đồng thời cung cấp cái nhìn tổng quan về tương lai của công nghệ này tại Việt Nam.

Blockchain là gì? Nền tảng cho sự ra đời của Blockchain IP

Để hiểu Blockchain IP, trước tiên chúng ta cần hiểu blockchain là gì. Hãy tưởng tượng blockchain như một cuốn sổ cái kỹ thuật số ghi chép lại mọi giao dịch, nhưng cuốn sổ này có những điểm đặc biệt sau:

1. Minh bạch: Mọi người tham gia đều có thể xem nội dung cuốn sổ.
2. Bất biến: Một khi thông tin đã được ghi vào sổ, nó không thể bị sửa đổi hay xóa bỏ.
3. Phi tập trung: Không có một cá nhân hay tổ chức nào nắm giữ cuốn sổ duy nhất, mà nó được lưu trữ trên hàng ngàn máy tính khắp thế giới.

Về bản chất, blockchain là một cơ sở dữ liệu phân tán (distributed ledger). Cơ sở dữ liệu phân tán nghĩa là dữ liệu không được lưu trữ tập trung tại một nơi mà được phân tán trên nhiều máy tính khác nhau. Blockchain hoạt động như một sổ cái kỹ thuật số ghi lại thông tin theo cách thức bất biến (immutable), nghĩa là không thể thay đổi. Điểm khác biệt cốt lõi giữa blockchain và cơ sở dữ liệu truyền thống nằm ở tính phi tập trung (decentralization). Thay vì được quản lý bởi một thực thể trung tâm, blockchain được duy trì bởi một mạng lưới máy tính ngang hàng (peer-to-peer network) phân tán trên toàn cầu. Mạng lưới ngang hàng nghĩa là các máy tính kết nối trực tiếp với nhau mà không cần thông qua một máy chủ trung gian.

Mỗi khối (block) trong chuỗi chứa một tập hợp dữ liệu và được liên kết với các khối trước đó thông qua hàm băm mật mã (cryptographic hash function). Hàm băm mật mã giống như một chiếc máy xay đặc biệt, có thể “xay” bất kỳ dữ liệu nào thành một chuỗi ký tự duy nhất, gọi là “mã băm” hay “dấu vân tay số”. Nếu dữ liệu đầu vào thay đổi dù chỉ một chút, mã băm sẽ thay đổi hoàn toàn. Điều này đảm bảo tính toàn vẹn dữ liệu: mọi thay đổi dù là nhỏ nhất đối với một khối sẽ dẫn đến thay đổi mã băm của nó và tất cả các khối tiếp theo, khiến cho việc giả mạo trở nên cực kỳ khó khăn.

Blockchain IP chính là sự kết hợp giữa công nghệ blockchain và lĩnh vực sở hữu trí tuệ. Bằng cách tận dụng các ưu điểm của blockchain, Blockchain IP tạo ra một hệ sinh thái minh bạch, an toàn và hiệu quả cho việc xác thực, bảo vệ và quản lý tài sản trí tuệ.

Vai trò của Blockchain IP trong Sở hữu trí tuệ – Ứng dụng và Dẫn chứng

1. Bảo vệ Quyền Tác giả – Nâng cao tính xác thực với Blockchain IP

Blockchain IP cho phép ghi lại thông tin về tác phẩm sáng tạo (ngày tạo, tên tác giả, nội dung tóm tắt, hàm băm của tác phẩm) lên một chuỗi khối. Hàm băm của tác phẩm chính là “dấu vân tay số” của tác phẩm đó, giúp xác định duy nhất tác phẩm. Khi thông tin đã được ghi lại, nó sẽ trở thành một bằng chứng không thể chối cãi về quyền sở hữu (proof of existence), giúp các tác giả dễ dàng chứng minh quyền tác giả và bảo vệ tác phẩm trước nguy cơ sao chép, vi phạm bản quyền. Proof of Existence có thể hiểu là bằng chứng về sự tồn tại của một dữ liệu tại một thời điểm nhất định.

Dẫn chứng:

• Po.et (po.et): Nền tảng blockchain cho phép các nhà xuất bản nội dung số đăng ký, cấp phép và kiếm tiền từ tác phẩm. Hãy tưởng tượng Po.et như một “sổ đăng ký bản quyền số” dựa trên blockchain.
• KodakOne (kodakone.com): Sử dụng blockchain để tạo ra thị trường ảnh kỹ thuật số, giúp nhiếp ảnh gia bảo vệ bản quyền và theo dõi việc sử dụng hình ảnh. Giống như một “sàn giao dịch ảnh” minh bạch và an toàn nhờ blockchain.
• Binded (nay là Pixsy – pixsy.com): Nền tảng đăng ký bản quyền sử dụng blockchain để ghi nhận quyền sở hữu hình ảnh. Có thể xem Pixsy như một “công chứng viên số” cho bản quyền hình ảnh.

2. Quản lý Bằng Sáng chế – Đơn giản hóa quy trình, tăng cường minh bạch nhờ Blockchain IP

Quy trình đăng ký và quản lý bằng sáng chế thường phức tạp, tốn kém và mất nhiều thời gian. Blockchain IP có thể đơn giản hóa quy trình này, cung cấp một nền tảng minh bạch để lưu trữ, theo dõi các yêu cầu đăng ký (prior art search) và quản lý vòng đời bằng sáng chế. Prior art search là quá trình tìm kiếm các tài liệu, bằng sáng chế đã tồn tại trước đó để đảm bảo tính mới của sáng chế đang đăng ký. Trên nền tảng Blockchain IP, việc tìm kiếm này sẽ trở nên dễ dàng và minh bạch hơn.

Dẫn chứng:

• IPwe (ipwe.com): Hợp tác với IBM, IPwe đã phát triển nền tảng Blockchain IP để quản lý bằng sáng chế, đơn giản hóa việc cấp phép, mua bán và định giá. Có thể hình dung IPwe như một “trợ lý ảo” cho việc quản lý bằng sáng chế.
• Tên miền .art (art.art): Sử dụng hệ thống Name Service (ENS) trên blockchain Ethereum để đăng ký và quản lý tên miền, đảm bảo tính duy nhất. Việc này tương tự như đăng ký “địa chỉ nhà” cho tác phẩm nghệ thuật trên không gian số.

>>Xem thêm Chi Tiêu R&D Toàn Cầu Năm 2023 Chạm Mốc 2,75 Nghìn Tỷ USD: Động Lực Thúc Đẩy Sáng Chế và Đổi Mới – MONDAY VIETNAM

3. Theo dõi Chuỗi Cung ứng và Quyền Phân phối – Minh bạch và tự động hóa với Blockchain IP

Trong các ngành công nghiệp sáng tạo như âm nhạc, điện ảnh, phần mềm, Blockchain IP giúp theo dõi việc phân phối sản phẩm, đảm bảo các nhà sáng tạo nhận được tiền bản quyền xứng đáng. Hợp đồng thông minh (smart contract) tự động thực thi các điều khoản, giúp thanh toán tự động, minh bạch và công bằng. Hợp đồng thông minh có thể hiểu là các chương trình máy tính tự động thực hiện các điều khoản của hợp đồng khi các điều kiện được thỏa mãn, giống như một “hợp đồng tự động” vậy.

Dẫn chứng:

• VeChain (vechain.com): Nền tảng blockchain được các thương hiệu như LVMH và BMW sử dụng để theo dõi nguồn gốc sản phẩm, chống hàng giả. Hãy tưởng tượng VeChain như một “sổ nhật ký” ghi lại toàn bộ hành trình của sản phẩm.
• Mediachain (đã được Spotify mua lại): Sử dụng blockchain để tạo cơ sở dữ liệu về bản quyền âm nhạc. Có thể xem Mediachain như một “thư viện số” về bản quyền âm nhạc.
• Ujo Music (ujomusic.com): Cho phép nghệ sĩ tự phát hành nhạc và nhận tiền bản quyền trực tiếp qua hợp đồng thông minh. Ujo Music giống như một “kênh phân phối âm nhạc” trực tiếp từ nghệ sĩ đến người hâm mộ.

4. Chống Hàng giả – Xác minh nguồn gốc, bảo vệ thương hiệu bằng Blockchain IP

Blockchain IP giúp xác minh nguồn gốc sản phẩm qua mã QR hoặc RFID liên kết với chuỗi khối. RFID (Radio-frequency identification) là công nghệ nhận dạng đối tượng bằng sóng vô tuyến, cho phép đọc thông tin từ xa mà không cần tiếp xúc trực tiếp. Người tiêu dùng có thể dễ dàng kiểm tra tính xác thực, từ đó bảo vệ thương hiệu và người tiêu dùng khỏi vấn nạn hàng giả.

>>Xem thêm Thực trạng đáng báo động về hàng giả, hàng nhái – Mối đe dọa thường trực cho doanh nghiệp

Dẫn chứng:

• Everledger (everledger.io): Sử dụng blockchain để theo dõi nguồn gốc kim cương, chống lại “kim cương máu”. Everledger giống như một “hộ chiếu” cho mỗi viên kim cương, giúp truy xuất nguồn gốc rõ ràng.
• OriginTrail (origintrail.io): Giúp truy xuất nguồn gốc thực phẩm, dược phẩm trong chuỗi cung ứng. OriginTrail như một “thanh tra” giúp đảm bảo chất lượng và nguồn gốc thực phẩm, dược phẩm.
• Ambrosus (ambrosus.io): Đảm bảo chất lượng và nguồn gốc của thực phẩm và dược phẩm. Có thể xem Ambrosus như một “giấy chứng nhận chất lượng” cho thực phẩm và dược phẩm.

Thách thức khi triển khai Blockchain IP – Cần giải pháp toàn diện

Mặc dù đầy tiềm năng, Blockchain IP vẫn đối mặt với nhiều thách thức:

1. Chi phí triển khai – Bài toán đầu tư

Chi phí xây dựng và duy trì hệ thống blockchain khá lớn, bao gồm hạ tầng, phát triển phần mềm, đào tạo nhân lực. Các giải pháp Blockchain-as-a-Service (BaaS) từ Amazon (AWS), Microsoft (Azure), IBM có thể là giải pháp giảm bớt gánh nặng chi phí. Blockchain-as-a-Service (BaaS) là dịch vụ cho phép doanh nghiệp sử dụng các nền tảng blockchain có sẵn mà không cần phải tự xây dựng và quản lý hạ tầng.

2. Vấn đề pháp lý – Khung pháp lý chưa hoàn thiện

Quy định pháp lý về blockchain và tài sản số chưa hoàn thiện ở nhiều quốc gia, bao gồm Việt Nam, gây khó khăn cho việc áp dụng Blockchain IP, đặc biệt trong tranh chấp.

3. Khả năng tương thích – Chuẩn hóa và tích hợp

Sự khác biệt về công nghệ giữa các tổ chức và quốc gia có thể làm giảm tính đồng bộ. Cần có các tiêu chuẩn chung (ISO/TC 307 – Ủy ban kỹ thuật của Tổ chức Tiêu chuẩn hóa Quốc tế về blockchain và công nghệ sổ cái phân tán) và API mở để thúc đẩy tương tác. API (Application Programming Interface) là các giao diện lập trình ứng dụng, cho phép các phần mềm khác nhau giao tiếp với nhau.

4. Vấn đề bảo mật – Không có hệ thống nào là tuyệt đối

Dù blockchain có tính bảo mật cao, lỗ hổng lập trình hoặc quản lý private key vẫn có thể dẫn đến rủi ro. Private key có thể hiểu như “chìa khóa bí mật” để truy cập vào tài sản trên blockchain. Cần chú trọng kiểm tra bảo mật (security audits) và đào tạo nhân lực.

Tương lai của Blockchain IP tại Việt Nam – Triển vọng và hành động

Việc ứng dụng Blockchain IP tại Việt Nam còn khá mới mẻ nhưng đầy triển vọng. Để phát triển Blockchain IP, Việt Nam cần:

1. Xây dựng khung pháp lý rõ ràng cho blockchain và tài sản số.
2. Đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao về blockchain và SHTT.
3. Thúc đẩy hợp tác công tư giữa cơ quan nhà nước, doanh nghiệp và tổ chức quốc tế.
4. Đầu tư nghiên cứu và phát triển các ứng dụng Blockchain IP phù hợp với bối cảnh Việt Nam.
5. Nâng cao nhận thức cộng đồng về tiềm năng của Blockchain IP.

Kết luận – Blockchain IP: Kỷ nguyên mới cho Sở hữu Trí tuệ

Blockchain IP đang mở ra một kỷ nguyên mới cho sở hữu trí tuệ, mang lại giải pháp minh bạch, an toàn và hiệu quả trong việc bảo vệ và quản lý tài sản trí tuệ. Vượt qua những thách thức về chi phí, pháp lý, khả năng tương thích và bảo mật, Blockchain IP hứa hẹn sẽ trở thành công cụ đắc lực, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và bảo vệ tài sản trí tuệ – nguồn lực quan trọng cho sự phát triển bền vững của Việt Nam trong kỷ nguyên số.

Nguyễn Hồng Hiếu

Chuyên gia tư vấn sở hữu trí tuệ với hơn 12 năm kinh nghiệm, Nguyễn Hồng Hiếu đã đồng hành cùng hơn 15.000 doanh nghiệp và cá nhân trong việc bảo vệ và phát triển tài sản trí tuệ. Với kiến thức chuyên môn sâu rộng và kinh nghiệm thực tiễn phong phú, ông Hiếu am hiểu sâu sắc về luật sở hữu trí tuệ, quy trình đăng ký bảo hộ, cũng như các chiến lược khai thác và thương mại hóa tài sản trí tuệ hiệu quả.

Ông Hiếu hiện là Phó Tổng Giám đốc tại Công ty Cổ phần MONDAY VIETNAM, đồng thời là cố vấn sở hữu trí tuệ cho nhiều công ty, tập đoàn lớn trong nước. Trước đó, ông từng giữ vị trí Phó Giám đốc phụ trách chi nhánh miền Nam tại Công ty TNHH Thương mại và Dịch vụ IP Ngọc Anh và có nhiều năm kinh nghiệm làm việc tại Văn phòng Đại diện Cục Sở hữu trí tuệ tại TP. Hồ Chí Minh.

Bên cạnh hoạt động tư vấn, ông Hiếu còn tích cực tham gia các hội thảo, sự kiện và chương trình đào tạo về sở hữu trí tuệ, chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm của mình với cộng đồng. Ông là tác giả của nhiều bài viết chuyên sâu, phân tích các vấn đề nổi bật và cập nhật những thay đổi mới nhất trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ.

Thông tin thêm:

• Học vấn: Cử nhân Luật, Đại học Kinh tế – Đại học Đà Nẵng; Quản trị viên tài sản trí tuệ, Sở Khoa học và Công nghệ TP.HCM; Hoàn thành các khóa học chuyên sâu về sở hữu trí tuệ của WIPO (Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới).
• Chuyên môn: Tư vấn pháp lý về sở hữu trí tuệ, quản lý danh mục tài sản trí tuệ, đăng ký bảo hộ nhãn hiệu, sáng chế, thiết kế công nghiệp, giải quyết tranh chấp sở hữu trí tuệ, xây dựng và triển khai chiến lược kinh doanh, phát triển thị trường dịch vụ sở hữu trí tuệ, đào tạo và tập huấn về sở hữu trí tuệ.
• Kỹ năng: Lập kế hoạch và tư duy hệ thống, tư duy logic và phân tích, kỹ năng giải quyết vấn đề, kỹ năng giao tiếp, thành thạo các phần mềm quản lý sở hữu trí tuệ (WIPO Publish, IPSearch,…).
• Thành tích: Được Bộ trưởng Bộ KH&CN trao tặng Bằng khen vì đã có thành tích trong hoạt động Sở hữu trí tuệ giai đoạn 2017-2021; Nhận Giấy khen của Cục trưởng Cục Sở hữu trí tuệ năm 2015 và 2021; Được công nhận là Chiến sĩ thi đua cơ sở năm 2021.